De huidige gebeurtenissen, met hun economische, financiële en bevoorradingsproblemen en de stijging van de energiekosten (veroorzaakt door klimaatverandering en oorlogen) zetten regeringen onder druk om het idee van soberheid, in het bijzonder op het gebied van energie, te introduceren zonder het globale idee van de consumptiemaatschappij in vraag te stellen.

Deze nuchterheid is vooral technisch bedoeld, gebaseerd op de verbetering van de efficiëntie, door de verbetering van processen, in een zogenaamd “volume” -model te blijvend (dat erop gericht is zoveel mogelijk producten te verkopen). Het maakt het mogelijk om minder materiaal en energie te verbruiken.

Maar deze ‘soberheid’ presenteert zich als een oplossing buiten het individu. Deze zal voor sommigen niet in alle logica een ecologisch of beschavings-overgang kunnen begeleiden.

De huidige crisis is waarschijnlijk een uitstekende gelegenheid om de ware betekenis van soberheid en haar bijdragen te herzien, zowel in ons individuele als in ons collectieve leven.

Soberheid heeft haar wortels in oude tradities, met name in filosofische of religieuze teksten die bevestigen dat geluk niet te vinden is in materiële bezittingen, maar in de vrijwillige toepassing van gematigdheid, matigheid of zuinigheid. En hier ligt de uitdaging, want naast de milieucrisis en de vele verschijningsvormen daarvan, is er een betekeniscrisis, die van het zich kunnen inbeelden van nieuwe verbindende perspectieven voor de samenleving en de mens.

Het woord soberheid komt van het Latijnse sobrietas dat wordt geassocieerd met zuinigheid en matigheid. Het wordt gebruikt door Griekse filosofen, zoals Maël Goarzin opmerkt (1): “Ik herinner me het belang, onder oude filosofen, van maat (mesotês), in tegenstelling tot overmaat. Het is een fundamentele waarde die de mens in staat stelt tot bloei te komen binnen de grenzen van zijn natuur en van de natuur. Bij Aristoteles bijvoorbeeld is de juiste maatstaf de essentie van deugd, zoals hij in de Nicomachische Ethiek uitlegt. Overmaat daarentegen manifesteert het gebrek aan voorzichtigheid (phronesis) of het gebrek aan zelfbeheersing (sophrosune), dat wil zeggen het gebrek aan deugd.” Het individu met een sobere of gematigde levensstijl moest een wijs wezen worden met sterke morele normen.

Epicurus, de grote filosoof van de eenvoud van de manier van leven, pleit voor een zekere zelfvoorziening om een ​​betere controle over iemands welzijn mogelijk te maken, waarbij het essentiële idee is om ataraxie of rust van de ziel te bereiken.

In de Oudheid, zowel in het Westen als in het Oosten, bij boeddhisten of hindoes, is dit concept van soberheid en eenvoud vooral verbonden met het individu. Maar de vraag waarmee we vandaag worden geconfronteerd, is om het toe te passen op een samenleving.

Deze vraagstelling, die tot doel heeft een sociaal project toe te voegen aan een persoonlijke filosofische benadering, vinden we bij David H. Thoreau, in het midden van de 19e eeuw. Hij verdedigt gelukkige zuinigheid als een eenvoudige en wijze manier van leven. Volgens hem is meer willen het vervreemden van de vrijheid naar het verlangen naar rijkdom. In zijn analyse wordt het concept van soberheid de banier van al diegenen die niet passen in de geschiedenis van de industriële revolutie. “Volgens Thoreau is de uitdaging om te laten zien dat een ander samenlevingsmodel mogelijk is en dat het des te benijdenswaardiger is als het ons van onze toestand bevrijdt om ons een diepere ervaring van het leven te bieden.” (2) Sindsdien werden, paradoxaal genoeg, alle sociale projecten rond soberheid beschouwd als bewegingen van verzet tegen het consumptiemodel en grotendeels in diskrediet gebracht door de aanhangers van de industriële samenleving.

In de 20e eeuw hekelden denkers als Hannah Arendt in The Condition of Modern Man de afhankelijkheid van individuen van de consumptiemaatschappij: “Onze hele economie is een economie van verspilling geworden, waarin dingen bijna net zo snel moeten worden verslonden of weggegooid als ze in de wereld verschijnen, zodat het proces zelf niet catastrofaal tot stilstand komt.” (3)

Jacques Ellul benadrukt het feit dat sociale vooruitgang gericht moet zijn op de ontwikkeling van het individu en zijn autonomie: “Ten koste van materiële soberheid zouden we tijd kunnen vrijmaken door minder te werken, meer tijd aan kunst en cultuur te besteden” (4). Pierre Rabhi heeft gematigdheid tot zijn levensregel gemaakt en legt uit dat het voor hem “een rust, een vorm van tevredenheid, een gevoel van verzadiging, van diepe bevrediging over wat we hebben, oproept. Ze brengt dingen terug naar hun reële waarde. Gelukkige soberheid stelt je in staat om uit het gebrek te komen, ruimte in jezelf vrij te maken voor vreugde, creativiteit, schoonheid en delen.” (5)

De uitdaging van vandaag is daarom om onszelf vrijwillig grenzen op te leggen, individueel en collectief, om te accepteren, zoals de filosoof Dominique Bourg uitlegt, dat nuchterheid “niet ascese of een terugkeer naar vrijwillige armoede betekent, maar eerder de afwijzing van buitensporigheid of het overschrijden van grenzen.” (6)

De huidige moeilijkheden zullen ons misschien in staat stellen om collectief soberheid toe te passen, dankzij een nieuwe educatieve benadering van vrijwillige eenvoud. We zouden ons volgens Bergson moeten richten op een opleiding die het mogelijk maakt om zowel de impact van onze consumptie te begrijpen dankzij wetenschappelijke kennis als om onze smaak te ontwikkelen voor objecten die echt onze persoonlijke vervulling bevorderen.

(1) Filosoof, mede-oprichter van de vereniging Stoa Gallica https://stoagallica.fr

(2) Florian TIGNOL, Repenser notre rapport à la sobriéte, Activiteitenverslag La Fabrique Écologique https://www.lafabriqueecologique.fr

(3) Hannah ARENDT, The condition of modern man, Pocket Book Editions, 2020, pagina 185

(4) Jacques ELLUL, Pour qui, pour quoi travaillons nous? , Edities De Ronde Tafel, 2018

(5) Pierre RAHBI, De kracht van gematigdheid, Éditions Horhoni, 2015

(6) Dominique BOURG, Vrijwillige soberheid: onderzoek naar nieuwe levensstijlen, Labour en Fides-edities, 2012